Un còp parlèron

 

Aquí çò que cantàvem quand èrem pichons a l’escòla dels tetaires. Un pauc abans aquel temps, i aviá dins nòstra vila fòrça personas que non sabián ni legir, ni escriure. Ara es autrament, e lèu i aura pas mai degun d’ignorant, tant las escòlas s’espessissián pertot dins la vila e dins los vilatges ont òm pòt metre los mainatges sans pagar. Es pas que las escòlas se pòscan bastir coma de castèls en Espanha, ni que mèstres e mèstras pòscan viure de l’aire del temps; tot se paga e bò podètz véser suls bulletins de las contribucions que montan coma una sopa al lach sul fuòc que va s’escampar.
Los parents que sabon pas profeitar d’aquel avantatge son plan colpables, per çò que l’instruccion es necessària a totes, dins tot estat. Del temps passat, alara que benlèu èri pas nascut, un obrièr que, dins Albi, viviá de sas jornadas, avia un dròlle que anava a l’escòla ; sos paures parents, n’ajén pas qu’el, fasián lo sacrifici de pagar per aquò ; mas lo galapian, plan desgordit e plan portant, fugissiá l’escòla e, quand i anava, escotava pas lo mèstre, semblava caborna fasiá lo tustaboisses coma se compreniá pas res.
Lo paire se planguèt al mèstre que renvièt lo fenhant. Que ne faire a l’ostal ont demorava pas deguns per lo gardar, la maire anant, ela atanben, en jornada pels camps quand se podiá. Dins la familha decidiguèron doncas de lo metre en aprendissatge, e lo placèron a cò d’un fabre per menar lo bufet.
Lo mainatge grandissent se podiá pas contentar del servici que fasiá, e coma èra adrech de sas mans, lo metèron aprendís sarralhièr. Dins aquel estat Grabielon, aital s’apelava lo dròlle, grandiguèt, mas volguèt cambiar d’estat, una beluga li ajén brutlat un uèlh, lo laissant quasi-bòrni, e se placèt aquò d’un ebenista que, per escais, apelavan Plaquè, per çò que, a las practicas que se presentavan, demandava totjorn se volián de plaquè, encara pauc en usatge dins nòstre país, ont los mòbles se fasián en boèses massís, mai que mai. Lo joinòme prenguèt gost a sa novèla profession e, en res de temps, plan mostrat, devenguèt un bon obrièr. Coma aviá pas tot a fèt doblidat lo trabalh de la farga, se fasiá d’utisses engenhoses que, plan menats, fasián un trabalh perfièch en fòrt mens de temps que amb Ios utisses d’usatge ordinari.
Al tiratge del sòrt, aguèt Io bonur de laissar tombar sa man sul numerò Io pus naut, e partiguèt pas. Se sentiguent pro fòrt obrièr, pensèt d’anar faire Io torn de França en companhon, e partiguèt, anant de vila en vila, e arribèt a París. Coma se vesiá qu’èra un bon menusièr, li conselhèron de se presentar dins una granda fabrica de mòbles del faubourg Sant-Antòni, çò que faguèt.
Aquí l’ensagèron, l’espigotèron e los obrièrs dejà plaçats lo critiquèron, mas, en fin de compte, fosquèt acceptat en ensag. Lèu prenguèt plaça dins la tropa des melhors e sas pichonas invencions que butavan l’obratge amb mens de pena lo fasquèron remarcar del mèstre e jalosar dels companhons que, pr’aquò, li rendián justícia, diguent que se èra pas de la vista, fariá los uèlhs a un cat.
Lo trabalh de París, dins las fabricas, se fasiá pas coma dins las pichonas vilas ont l’obrièr sol fasiá un mòble entièr. A París i aviá d’obrièrs per caduna de las partidas, los unes decopavan los boèses, d’autres los talhavan e los passavan a d’autres que los assemblavan e Ios passavan als placaires, als envernissaires o als ceraires. Nòstre Grabielon, volent tot saber de son estat, demandava, un còp fòrt dins una partida, de ne prene una autra, e crentava pas de se véser demesir de paga e de passar qualque temps a aquela d’aprendís.
Finiguèt per èsser fòrt dins totas las partidas, e devenguèt sans contèsta lo primièr obrièr de l’establiment. L’aurián plan volgut gardar coma contra-mèstre, mas aquò se podiá pas coma sabiá pas legir per sègre las comandas, ni escriure per prene nòta del trabalh dels obrièrs per la paga. Las escòlas del ser, ara tant nombrosas dins totes Ios quartièrs de París, existavan pas alara ; mas lo filh del fabricant que vesiá lo grand partit que se tirariá d’un obrièr tant intelligent coma contra-mèstre, li aviá ofèrt de li faire la leiçon lo ser a la velhada, mas, per vergonha, l’obrièr refusèt.
Entre temps arribèt qu’un ricard fantasieirós demandèt que li fasquèsson un entièr mobilièr pariu e sul modèla del de Trianon, a Versaillas, prometent de pagar grand prètz aquel trabalh extraordinari.
Lo mèstre gausèt pas prometre fèrm, mas diguèt que se fariá una pèça de mòstra abans de contunhar. Pensèt que son primièr obrièr li seriá lo pus util en aquel afar e lo prenguèt amb el a Versaillas. Ensemble visitèron lo Trianon e son mobilièr. Pensatz se Grabielon regassava davant de mòbles dont jamai aviá pas vist los parius. Tot plan estudiat, nòstres dos òmes se’n tornèron a París per metre las mans a l’òbra. La pèça de mòstra facha donèt luòc a qualquas observacions del que aviá facha la comanda e fasiá besonh de tornar encara a Versaillas per las correccions.
Lo mèstre, indispausat a aquel moment, li envièt l’obrièr sol, li donant una bona gratificacion e li disent de i demorar tot Io temps que li caldriá.
Grabielon s’arrapèt dins un dels coucous que fasián Io trajècte, e arribèt a Versaillas e al Trianon. D’el primièr còp d’uèlh comprenguèt las observacions justas, fachas sus la pèça de mòstra, e manquèt pas encara de faire d’autras remarcas non mens justas e dont deguns s’èra pas mainat.
Tot plan examinat, pensèt a anar manjar e dintrèt dins un restaurant. A sa demanda del prètz del repais, lo garçon li diguèt, vesent qu’aviá a faire a un obrièr endimenjat, que podiá èstre servit a la carta per quaranta sòus, tres plats a causir, un dessèrt e una botelha de vin.
Grabielon se metèt a una pichona taula e lo garçon li presentèt la carta per causir los plats. Lo brave enfant venguèt roge coma una rosèla, mas volent pas avoar que sabiá pas legir, mostrèt la primièra linha de la carta ont èra escrich : Potage gras. Doncas li portèron un bon bolhon que avalèt amb plaser.
A la segonda demanda del garçon indiquèt del det, la segonda linha : Potage au maigre. Doas sopas l’una aprèp l’autra li semblava un pauc extraordinari, mas l’avalèt. A la tresena demanda marquèt la tresena linha e i èra escrich : Potage aux herbes, que li serviguèron en li demandant Io dessèrt que desirava.
Pensèt alara que caliá anar devèrs la fin de la carta e tombèt, bò devinariatz pas jamai se non bò vos disiá, suls curadents. Ne demorèt morgue, paguèt sans res dire, comprenent plan aqueste còp qu’èra tròp malurós de saber pas legir, ni escriure.
Tornat a Paris, corregèt çò que mancava d’exactitud al mobilièr que s’executèt a la perfeccion, e foguèt pagat una fòrta soma dont una partida serviguèt a gratificar Io bon obrièr al qual Io mèstre diguèt un còp de mai : qu’un damatge que sàpias pas legir e escriure ! Aquela observacion, aqueste còp, li capvirèt l’esperit e diguèt al filh de son mèstre, que, se èra totjorn dispausat a l’ensenhar, seguiriá sas leiçons. Aital aquò se faguèt, e Grabielon devenguèt contra-mèstre interessat, puèi, de crenta de lo véser partir, el que aviá remontat l’establiment que ara doblava sos beneficis, lo mèstre li donèt sa filha en maridatge amb una bona verquièra e lo prenguèt coma associat dins son industria.
Vos saupriatz pas imaginar lo bonur de nòstre albigés quand, sabent legir, posquèt véser sus l’ensenha e sul los papièrs de la fabrica son nom associat al del patron.
Bò vesètz, la vièlha que voliá pas morir per çò que òm apreniá cada jorn quicòm de novèl, aviá plan rason : òm apren a tot atge, quand òm vòl plan.