I a sièis cents ans en 1347-1348, seviguèt una de las pus violentas epidèmias de pèsta bubonica que aja jamai tocat los païses mediterranèus e l’Euròpa tota entièra. Los contemporanèus la sonavan sovent « lo mal negre » d’aprèp las tacas sornas que cubrissián lo còs dels malauts : es demorada demest las pèstas del passat, individualizada jos aquel nom de Pèsta negra que li demòra estacat coma essent la pus atròça de totas. Lo sièis centen aniversari de sas devastacions en França dona un pretèxte al rampèl de sa propagacion e a l’analisi rapida de sas consequéncias. Mès l’interès de son estudi ten pas solament a son importància istorica : poguèt se dire en efèit, per una simplificacion excessiva, qu’aviá marcat la fin de l’Edat Mejana e lo començament dels temps modèrnes. Cal tanben li donar importància perque es la pus anciana calamitat d’amplor mondiala dont avèm d’informacions pro nombrosas e qualques donadas numericas : lor estudi pòt doncas nos revelar qualques unas de las consequéncias generalas de las catastròfas demograficas violentas.

*

La Pèsta negra veniá de segur dels païses del Orient-Mejan ont sembla que la pèsta existissiá al sègle XIV, coma encara al jorn d’uèi dins un estat endemic. Sa primièra manifestacion nos es raportada dins l’armada del khan de Kiptchak qu’èra a assetjar la colonia genovesa de Caffa en Crimèa en 1347 : los cadavres dels pestiferats getats dins la vila per las peirièras mongòlas i propaguèron la malautiá e las naus genovesas la portèron en Occident en se’n tornant. Dins dels pòrts mediterranèus, visitèt de prèp en prèp totes los païses : Sicília tre 1347, Africa del Nòrd, Còrsa, Sardenha, Itàlia, peninsula Iberica, França en 1348 ; Àustria, Ongria, Soïssa, Sud-Alemanha, Valada de Ren, Flandra, Nòrd-Anglatèrra, Escandinàvia e païses ribairencs de la Baltica en 1350. En tres ans, en se propagant sustot lo long de las vias comercialas terrèstras e de pòrt en pòrt, despoblèt l’Occident tot entièr.

Lo problèma principal es de pausar aproximativament lo nombre de sas victimas per rapòrt al compte total de la populacion. Per cap d’epidèmia anteriora n’es pas possible, per manca de documents, de se riscar a una parièra evaluacion. Mès al mièg del sègle XIII comença un temps ont los documents narratius o oficials son servats en pro granda quantitat ; d’un autre costat, la violéncia excepcionala de la calamitat, coma sa generalitat, an fach que de nombroses contemporanèus la mençonèron dins lors escriches ; explican tanben que son passatge transparesca dins los divèrses denombraments e comptes de l’epòca que demòran. Es pas utile de dire que seriá pas possible amb una documentacion tan fragmentària d’establir quicòm que poiriá semblar a una corba de mortalitat per una region donada. Mès de l’acampada de las donadas divèrsas, conegudas o simplament publicadas al jorn d’uèi, una impression d’ensemble pòt ne resultar.
Lo nombre de mòrts èra tal dins tota l’Euròpa que donèt a totes los contemporanèus l’impression d’una mortalitat sens precedent. Lo Franciscan irlandés John Clyn a l’idèa que digús pòt pas escapar a la calamitat e tròba per descriure son ànsia e sa desesperança aquela pertocanta expression : « Escrivi, çò ditz, en esperant la mòrt al mièg dels mòrts » (inter mortuos mortem expectans) ; e atanben i escaparà pas. Boccace dins l’Introduccion al Decameron, descriu de cortègis funèbres collectius e de grandas fòssas comunas ont los cadavres son pausats, jonchís coma de balas de marchandisa dins la cala d’una nau. Pertot los cementèris son tròp estreches ; cal los agrandir o a la prèssa ne crear d’autres.
Aquela impression d’excepcionala mortalitat se torna trobar dins los nombres fòrça nauts dels decèsses donats per los cronicaires, que siá per una sola vila o per l’ensemble de la Cristiantat. Boccace estima a mai de 100 000 lo nombre de mòrts a Floréncia ; un cronicaire de Roan dona lo mème nombre per sa vila ; Giles li Muisit prepause 25 000 per Tornai ; Froissart consacra a la pèsta negra una sola frasa de sa longa òbra, mès qu’a fach fortuna : « En aqueste temps, dins tot lo monde generalament una malautiá que se clame epidèmia corriá, dont plan la tèrça partida moriguèt. » lo montpelhierenc Simon de Couvin estima, el, que la mitat de la populacion foguèt emportada per la catastròfa. Per çò qu’es d’un cronicaire borgonhon, encara pus pessimista, evalua las pèrdias a 9/10 de la populacion :

En mil trois cent quarente et huit
A Nuits de cent restèrent huit.

Mès los cronicaires de l’Edat Mejana son ordinàriament pas capables de donar de nombres, ni mai aproximatius, per los denombraments umans. M. Ferdinand Lot ven de soslinhar cossí per exemple exagerèron sovent duscas a l’inversemblança los efectius de las armadas.
Es çò parièr aicí : Floréncia aviá a pena 120 000 abitants al mièg del sègle XIV, a Roan òm ne comptava pas que 50 000 : cossí aurián pogut, l’una e l’autra, ne pèrdre 100 000 ? Atanben Ypres e Gand n’avián gaire mai de 20 000 abitants : cossí a Tournai, pus pichona e mens poblada, ne serián mòrts 25 000 ? Se la mitat o 9/10 de tota la populacion aviá defuntat, l’Euròpa seriá devenguda una mena de desèrt ; pr’aquò los eveniments posteriors a 1350 testimònian que i demorava una populacion encara densa.
En fach la pèsta sevièt pas amb la mèma intensitat dins totas las regions, dins totes los agropaments umans, dins totas las categorias socialas. Aviá sustot far patir, coma èra natural, las aglomeracions : las vilas ont l’igièna èra deplorabla, ont se daissava plan sovent las escobilhas per la carrièra, ont los rats pestoses podián s’espandir lèu-lèu per totes los quartièrs amb las piuses que carrejavan, foguèron pus tocadas que lo campèstre ; e dins las vilas, las categorias socialas que vivián lo pus apieladas, los obrièrs, o las dont los membres, ligats per una disciplina comunautària, se trobavan de contunh ensemble, coma los fraires dels Òrdres Mendicants, paguèron la pus gròssa contribucion al flèu.
Qualques documents d’archius que son demorats permeton de se far una idèa precisa, per d’unes cases particulars, de l’amplor de la mortalitat. L’estudi dels comptes de la Cambra Apostolica revèla que 94 personas son probablament mòrtas de « l’infirmitas » a la Cort Pontificala d’Avinhon en 1348-1349 sus un total de quicòm coma 450 curalistas, siá pròche del quart. Lo registre parroquial tengut pel vicari d’un vilatge borgonhon, Givri, pròche de Chalon-de-Sòna foguèt servat per la periòde de l’epidèmia : dins la decada precedenta, morissián en mejana, dins aquel benanant vilatge de 1 200 a 1 500 abitants, 30 personas per annada ; del 15 d’agost al 19 de novembre, data a la quala s’arrèsta, 615 personas an defuntat, siá quicòm coma la mitat de la populacion.
Los calculs faches per Gasquet, en partent dels registres episcopals dels reis d’Anglatèrra ont son mencionadas totas las concessions dels beneficis eclesiastics liures fachas per los evesques e pel rei, suggerisson que de 1348 a 1350 lo clergat anglés perdèt a causa de la pèsta quicòm coma la mitat de sos membres. Las recèrcas recentas de H. Thompson an confirmat aqueles nombres en indicant que 41% dels clergues del diocèsi de Lincoln e d’York moriguèron de la pèsta mentre que ne’n defuntava que 3 a 4% una annada normala. La populacion laïca del campèstre anglés èra sovent encara pus tocada : dins tres vilatges del Cambridgeshire, Dry Dayton, Cottenham e Oakington, Miss Page relevèt de coeficients de mortalitat de 47%, 57% e 70% ; dins la centena de Farnham, dins Surrey, lo Paire Robò trobèt que 300 tenencièrs moriguèron a causa de la Pèsta negra, siá quinze còps lo nombre de decèsses de las annadas precedent 1348-1349 ; enfin, M. Ballard constatèt una mortalitat de dos tèrç de la populacion de Witney en Oxfordshire, de un tèrç solament a Brightwell en Berkshire.
En Itàlia, Doren estima que 40 a 60% de la populacion de la vilas periguèt, mès que las pèrdias foguèron plan mendre dins lo campèstre. D’unes testimònis muts semblan confirmar aqueste chaple urban : atal a Siena ont la comuna aviá entreprés l’edificacion d’una immensa e ufanosa catedrala dont l’anciana seriá estada sonque un dels braces del crosièr, la malautiá faguèt arrestar las òbras : la depopulacion e la roïna de la vila rendèt pus jamai utile de los reprene ; sul l’immensa esplanada qu’enròda la catedrala de Siena, los pilars blancs e negres del grand edifici previst lançan encara devèrs lo cèl lor crida dolorosa.
Mès las pus terriblas pèrdias conegudas son las dels convents dels Òrdres Mendicants. Lo convent dominican de Toscana e de Lengadòc comptavan pas totjorn cent fraires e rares èran los coma lo de Florença, Santa Maria Novella, que ne comptava mai de 150 : pr’aquò 78 fraires morisson a Florença, 49 a Siena, 57 a Pisa, 39 a Lucques. Ne’n demòra sonque 7 de 140 a Montpelhièr, 7 tanben de 160 a Magalona. Dins aquel temps, als convents dels Cordelièrs a Marselha e Carcassona totes los fraires moriguèron sens ne’n exceptar un sol.
A Bordèu, l’epidèmia pren 12 dels 20 canonges del capítol de Sant-Sèuri. Lo nombre de mòrts dins l’òrdre dels Chartrós que despassava pas una mejana d’un centenat per annada abans 1348, creis a 465 en 1348, 165 en 1349 e a 270 en 1350.
Aital la proporcion dels decèsses causats per la Pèsta en rapòrt a la populacion totala sembla aver oscillat entre dos tèrç e un ochen, segon las regions.
La Pèsta negra foguèt doncas una calamitat d’una amplor excepcionala, que, en qualques meses, a grandament e violament redusit la populacion de l’Occident.

*

En França, aquela ponccion tragica arrestèt una seriosa tension demografica. En 1348, la populacion i atenhiá, segon los calculs faches per M. Ferdinand Lot d’après l’estat de las parròquias e dels fuòcs establit a aquesta data, aproximativament 20 milions d’abitants. E arrestava pas de créisser dins la periòde de patz de la debuta del sègle XIV, d’aitant mai que tota emigracion importanta s’èra tarida dempuèi la fin de las grandas Crosadas en 1270.
De pauc se’n manca exclusivament rurala, aquela populacion ocupava lo campèstre francés amb la mèma densitat mejana qu’al jorn de uèi. Pr’aquò las tecnicas encara grossièras de son agricultura li donavan de rendements de cerealas tres còps mendre qu’al jorn de uèi (N.D.L.R. : aquò en 1948, a la fin del sègle XX serà 10 a 12 còps mendre) : encara que n’aguèsse pas a noirir 20 milions d’abitants de las vilas, n’arribava a subsistir que gràcias a l’espandiment creissent de las culturas al ritme de sa pròpria augmentacion. Mès solament aquela extension se fasiá al detriment dels lòcs de pastura e dels bòsques ; al mièg del sègle XIV, s’èra arribat dins mantunas regions a la limita dels eissartatges utiles, perque las tèrras de pastura podián pas mai èsser raunhadas sens una reduccion d’un bestial aitant indispensable per la tira que per l’alimentacion, ni los bòsques, ont començavan a mancar las fustadas, sens portar tòrt als besonhs creissents de la construccion d’ostals e de naus. Tot se passa coma se l’equilibri vital entre la populacion e los produches de la tèrra èra alara atench : un novèl creissement de la populacion anava èsser causa d’una grèva crisa economica, se la represa de l’emigracion, a la quala semblava tirar inconscientament la Crosada preparada per Felipe VI, ne’n veniá constituir l’exutòri necessari. Lo sobte descongestionament que la mortalitat provoquèt restabliguèt l’equilibri economic e demografic en França ; coïncident amb la debuta de la guèrra de Cent Ans, a cambiat tota l’orientacion de la politica francesa en permetent de gardar son centre d’interès en Euròpa occidentala.
Dins los autres païses ont la populacion èra pas tan nombrosa e densa e n’aviá pas atench lo mème estat de saturacion, la violéncia de la mortalitat n’aguèt pas las mèmas consequéncias absoludas, perque n’èran pas en estat de tension intèrna ; mès en lor fasent pèrdre una partida importanta de lors abitants, aguèt la mèma importància demografica relativa qu’en França.

*

La Pèsta negra de 1348 es doncas plan un dels faches dels pus importants de l’istòria demografica de l’Occident ; es tanben lo primièr, de tota manièra, dont es possible d’estimar los resultats d’un biais al mens aproximatiu. Constituís per aquò una mena de cas privilegiat : permet d’estudiar, coma dins un laboratòri experimental, l’importància d’una baissa violenta de la populacion dins una granda espandida. Una baissa d’aquela sòrta es, al mens duscas al jorn d’uèi, un fach excepcional. La guèrra de 1939-1945, tan generala que foguèt, del moment que tota l’Euròpa ne patiguèt e que cap de categoria de populacion del continent se trobèt pas a l’abric dels bombardaments aerians, ni dels camps de concentracion, ni de las destruccions, ne demesiguèt pas amb una tan fòrta proporcion la populacion de l’Occident. S’estima a mens de 5% de la populacion lo nombre de sas victimas dels païses non eslaus, los que prenèm en compte per evaluar l’importància de la Pèsta negra. L’accion de las bombas atomicas qu’avaliguèron las vilas japonesas en 1945, foguèt, cèrtas, plan pus violenta que la de la pèsta negra, mès foguèt estrictament localizada : n’a doncas pas cap de consequéncia generala per la populacion d’una part de la tèrra.
Aquí per de qué la Pèsta negra de 1348, experiéncia giganta prepausada per la natura e per la quala demòran qualques testimònis, permet de conéisser o almens de conjecturar a posteriòri las consequéncias d’una baissa demografica al còp importanta e violenta.
Analisarai endacòm mai, del punt de vista istoric, l’ensemble de la consequéncias de la Pèsta negra. Ne son de tot òrdre : psicologicas, intellectualas, artisticas coma economicas, socialas, politicas e militàrias.
D’unas d’aquelas consequéncias que i a son contingentas ; son determinadas per la natura pròpria de flèu destruseire : la pèsta èra una malautiá contagiosa amb una propagacion per rapida que foguèsse, a çaquelà durat 3 ans e sas resurgéncias foguèron frequentas dins la segonda mitat del sègle XIV.
La menaça del flèu en marcha o tornant paréisser dins de lòcs qu’aviá quitats desvolopa e manten un estat de crenta cronica dins las populacions del sègle XIV. Es aquela crenta qu’explica los fenomèns de panica collectiva de natura morbida, dont lo pus important foguèt lo movement dels Flagellants que cercavan amb de violentas maceracions fisicas a ganhar la cleméncia del cèl ; es tanben aquela crenta qu’explica lo sentiment de la preséncia de la mòrt, de la paur de morir e, correlativament, l’aparicion de tèmas macabres dins las arts. Nos mainan, en efèit, uèi, que lo fach de saber que d’unes òmes que i a son en possession de bombas atomicas que poirián destrusir sul pic quala vila que siá, n’espaventa pas los abitants de las aglomeracions urbanas e modifica pas lor compòrtament, tant que lo flèu n’es pas descadenat ; sufís, al sens contra, que cregan que lo flèu es en marcha e la desintegracion progressiva del monde se far per qu’apareisson de fenomèns de panica coma los del sègle XIV. Aqueles fenomèns constituisson un decòr psicologic determinat non pas per la violenta baissa de la populacion, mès pel caractèr pròpre de l’agent que n’es l’encausa.
D’autras consequéncias de la pèsta negra son tanben contingentas : l’aflaquiment de la vida morala, la tendéncia a una religion pus supersticiosa, lo desvolopament d’un misticisme que se veson aprèp 1350 en Euròpa son determinats per la disparicion de fòrça prèires e especialament dels fraires dels Òrdres Mendicants, elèit del clergat del sègle XIV ; son aqueles faches morals, esperituals e intellectuals d’una epòca ont los clergues èran encara los solas personas un pauc instruidas dins lo campèstre e constituissián una part relativament activa de l’elèit intellectuala urbana.
Mès son de consequéncias de la Pèsta negra que pareisson de caractèr general e semblan aver una valor universala : las guèrras foguèron arrestadas dins tota l’Euròpa e dins lo bacin mediterranèu per sèt a uèit annadas aprèp la debuta de la pèsta. De consequéncias socialas : la mòrt dels rics faguèt créisser la fortuna dels rics subrevivents que acumulavan los eretatges, mentre que los paures daissavan aitant miserables los eretièrs de lors pelhas ; lo contraste entre rics e paures enòrmament augmentat per la mortalitat far nàisser de conflictes socials. Enfin de consequéncias economicas : la subta rarefaccion de la man d’òbra far créisser las pagas e en consequéncia los prèses ; los rendièrs, los proprietaris de las mens bonas tèrras que los tenencièrs daissan, los comerciants e los capmèstres dels obradors que pòdon pas o gausan pas pagar de salaris enauçats, son arroïnats. Cap d’aquelas consequéncias semblan explicables per las circonstàncias del moment.
Tot se passa doncas coma se la tragica e excepcionala experiéncia de 1347-1350 provava qu’una violenta casuda demografica tocant dins son ensemble la populacion d’una fraccion importanta de l’univèrs teniá a determinar la patz entre las nacions, de conflictes economics intèrnes canins, de tresviraments de l’estructura de la societat, l’exasperacion de las luchas socialas, atanben un trebolament psicologic e moral dont los caractèrs particulars son, eles, cambiadisses e imprevisibles.